ایجاد ساختاری برای ارزیابی عملکرد HSE پیمانکاران در پروژه های عمرانی

چکيده:
دستيابي به معیارها و مولفه‌های ارزیابی عملکرد پیمانکاران در حوزه HSE یکی از مهمترين دغدغه‌های سازمان‌های پیشرو است که منجر به کاهش هزینه‌های مستقیم و غیر مستقیم سازمان می‌گردد. در این تحقیق سعی شده تا با شناخت شاخصه‌هایی برای ارزیابی عملکرد پیمانکاران فعال در حوزه‌های عمرانی- شهری از دیدگاه بهداشت، ایمنی و محیط زیست (HSE)، مدلی ارائه گردد تا به کمک آن بتوان پیمانکاران را با یک سنگ محک ارزیابی و رتبه‌بندی نمود. این تحقیق به دنبال آن است تا به سازمان‌های پیشرو که موضوعاتی همچون بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) را جزء اولویت‌های کاری خود در پروژه‌ها برمی‌شمارند، این پیام را برساند تا با شناخت شاخصه‌های مناسب در حوزه HSE و ارزیابی مناسب پیمانکاران خود نه تنها می‌توانند در کاهش هزینه‌های مشهود و غیر مشهود ناشی از عدم رعایت اصول HSE در فعالیت‌های برون‌سپاری شده به غیر، اقدامی اثربخش و کارا انجام دهند بلکه معیاری مناسب برای انتخاب‌های آتی پیمانکاران به دست خواهد آورد.

اين تحقيق از لحاظ نوع هدف، كاربردي و از لحاظ نوع روش توصيفي- کیفی است. ابزارهای این تحقیق در بخش جمع‏آوری اطلاعات جهت تعیین ویژگی‏های مدل ارزیابی، نظرسنجی (از طریق انجام مصاحبه‏ های آزاد با خبرگان) و مطالعات میدانی است. برای تحلیل اطلاعات از روش امتیازدهی (توسط خبرگان) و جهت تست مدل از مطالعه موردی استفاده شده است. در ابتدای تحقیق، به وسیله پرسشنامه‌های بازی که در اختیار خبرگان در حوزه‌ HSE قرار می‌گیرد و همچنین با انجام مطالعات کتابخانه‌ای، ویژگی‌های یک مدل مناسب برای ازریابی عملکرد HSE پیمانکاران در پروژه‌های عمرانی شهری شناسایی می‌گردد. پس از اعتبارسنجی نتایج اولیه به دست آمده، با استفاده از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)، به این شاخص‌های به دست آمده با توجه به درجه اهمیت‌شان وزن اختصاص می‌یابد. شاخص‌های شناسایی شده و اوزان اختصاص یافته با استفاده از پرسشنامه‌هایی که در اختیار خبرگان قرار خواهد گرفت، اعتبارشان سنجیده می‌گردد. در پایان نیز ساختار طراحی شده را برای گروهی از پیمانکاران سازمان مهندسی و عمران شهر تهران اجرایی می‌نماییم تا روایی مدل طراحی شده مورد ارزیابی قرار گیرد.

مقدمه:
دستيابي به معیارها و مولفه‌های ارزیابی عملکرد پیمانکاران در حوزه HSE یکی از مهمترين دغدغه‌های سازمان‌های پیشرو است که منجر به کاهش هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم سازمان می‌گردد. از آنجا که فعالیت پیمانکاران در محیط‌های پروژه رافع مسئولیت کارفرما نمی‌گردد، سازمان موظف است کنترل‌های شایسته و مناسبی از نظر HSE در سطح فعالیت‌های پروژه به اجرا رساند. از طرف دیگر بروز حوادث در سطح پروژه نه تنها فعالیت پیمانکار آسیب دیده را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد، بلکه می‌تواند تاثیر نامطلوبی بر روند فعالیت‌‌های سایر پیمانکاران، افراد سازمان و سایر طرف‌های ذینفع ایجاد نماید. عدم رعایت ملاحظات HSE، به خصوص در كشورهاي در حال توسعه، همه ساله حوادث جاني، مالي و زيست‌محيطي فراوان براي اين كشورها به ارمغان مي‌آورد. از طرف دیگر ارزیابی عملکرد HSE پیمانکاران، می‌تواند معیار مناسبی برای کارنامه عملکرد پیمانکار در انتخاب‌های آتی ایشان باشد، به شرط آنکه کلیه پیمانکاران با یک سنجه ارزیابی شوند. (بشیری نسب, 1387)

هر چند كه در حال حاضر اطلاعات عمومي زيادي در زمينه اندازه‌گيري عملكرد وجود دارد ولي اين دانش در زمينه عملكرد اختصاصي سيستمهاي ايمني هنوز اندك مي‌باشد. به‌عنوان مثال امروزه مديران می‌توانند به‌راحتي با بكارگيري الگوهاي مختلف به ارزيابي عملكرد عمومي سازمان‌هاي خود با استفاده از شاخص‌هاي مثبت بپردازند ولي در زمينه اندازهگيري عملكرد ايمني، هنوز هم در اغلب سازمانهاي داخلي تنها بر روي شاخصهاي واكنشي و منفي‌نگر نظير شاخص فراواني حادثه، شدت حادثه، تعداد مرگهاي شغلي و مواردمشابه تاكيد مي‌شود.استفاده از شاخص‌هاي واكنشي براي ارزيابي ايمني سازمان‌ها با وجود مزاياي خود، ميتوانند بسيار هزينه‌بر و گران باشند. در دنياي امروز تبديل شدن خطرات به حوادث كه زمينه را براي اندازهگيري شاخصهاي واكنشي عملكرد سيستم ايمني سازمان مهيا ميكند، ميتواند به قيمت مرگ انسان‌ها، خسارات شديد اقتصادي، آسيبهاي جبران ناپذير زيست محيطي و خدشه دار شدن اعتبار تجاري سازمان تمام شود. (محمدفام وهمکاران، 1389)

در راستاي مطالب ياد شده در اين تحقیق به منظور شناسايي بهترين تركيب شركت‌هاي پيمانكاري در سازمان مهندسی و عمران شهر تهران در صدد شناسایی شاخص‌های مناسبی جهت ارزیابی عملکرد ایشان برآمدیم. مطالعات انجام شده مختلف نشان ميدهد كه رفتارهاي ناايمن عامل اصلي بروز حوادث ناشي از كار مي‌باشد، بطوريكه در مطالعات مختلف نسبت مستقيم بين نرخ بروز رفتارهاي ناايمن با بروز حوادث مورد تاكيد قرار گرفته است. [(Mohamad fam & etc 2008) & (Andrew 2010)]
در همين راستا در رويكرد پيشگيرانه ايمني، شناسايي، ارزيابي و كنترل اينگونه شاخص‌ها که سازنده رفتارهای ناایمن است قبل از تبديل آنها به حوادث فاجعه بار به‌عنوان يكي از استراتژيهاي اصلي ارتقاء ايمني قلمداد شده است. بديهي است با ارزيابي اينگونه شاخص‌ها در بين شركتهاي پيمانكاري ميتوان از شركت‌هاي مستعد حوادث شغلي را شناسايي و بر اساس يافته هاي موجود اقدامات كنترلي را پيريزي نمود. (محمدفام و همکاران 1389)

فهرست مطالب
چكيده 1
مقدمه 2
فصل اول : كليات 4
 1-1) مقدمه 5
 1-2) بیان مسأله 5
 1-3) اهمیت و ضرورت تحقیق 6
 1-4) متدولوژي انجام کار 7
 1-5) سوالات تحقيق 9
 1-6) نمونه و جامعه آماري تحقيق 9
 1-7) سوابق تحقيق 10
 1-8) تعريف مفاهيم و واژگان اختصاصي تحقیق 12
 1-9) جمع‌بندي فصل 13

فصل دوم : ادبیات تحقیق 14
 2-1) مقدمه 15
 2-2) ارزیابی عملکرد 15
 2-2-1) مفهوم ارزيابي عملكرد و تعاريف آن 16
 2-2-2) تاریخچه ارزيابي 16
 2-2-3) كاربرد روش‌هاي نوين ارزيابي عملكرد HSE در صنايع مختلف 17
 2-3) سیستم مدیریت ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست 19
 2-3-1) کلیات 19
 2-3-2) تعاریف 20
س 2-3-3) الزامات سیستم مدیریت ایمنی، بهداشت محیط‌زیست 22
 2-3-4) تکنیک‌ها، ابزارها و روش‌های مورد استفاده در مدیریت HSE 42
 2-3-5) ملاحظات خاص ایمنی و بهداشتی و روش‏های کنترل آن در پروژه‌های عمرانی 55
 2-3-6) ملاحظات خاص زیست محیطی و روش‏های کنترل آن در پروژه‌های عمرانی 72
 2-4) ویژگی خبرگان HSE 86
 2-5) جمع‌بندی فصل 86

فصل سوم : روش تحقیق 88
3-1) مقدمه 89
3-2) روش تحقیق 89
3-3) نمونه و جامعه آماری 90
3-4) روش جمع‌آوری داده‌ها 91
3-5) ارائه مدل 93
 3-5-1) تعیین شاخص‌ها و وزن‌دهی آنها 93
 3-5-2) بررسی اعتبار معیارها و اوزان مربوط به آنها 99
 3-5-3) انتخاب پیمانکار برتر در حوزه HSE از طریق فرآیند تحلیل سلسله مراتبی 101
3-6) جمع‌بندی فصل 103

فصل چهارم : مباحث آماری تحقیق 104
4-1) مقدمه 105
4-2) مطالعه موردی؛ ارزیابی عملکرد پیمانکاران سازمان مهندسی و عمران شهر تهران 105
 4-2-1) آشنايي با سازمان مهندسی و عمران شهر تهران 105
 4-2-1) ارزیابی پیمانکاران 106
4-3) جمع‌بندی فصل 111

فصل پنجم : نتيجه‌گيري و ارائه پيشنهادات 113
 5-1) مقدمه 114
 5-2) تحلیل نتایج 115
 5-3) ارائه پیشنهادات 116
 5-3-1) راهکارهای اجرایی 116
 5-3-2) پیشنهاداتی برای تحقیقات آتی 117
 5-4) جمع‌بندی فصل 119

پيوست ها 120
 پیوست 1- چارچوب مصاحبه جهت تعیین شاخص 121
 پیوست 2- چارچوب مصاحبه اعتبارسنجی 122
 پیوست 3- چک لیست ارزیابی عملکرد 123

فهرست منابع فارسي 137
فهرست منابع لاتين 139
سايت هاي اطلاع رساني 140
چكيده انگليسي 141

فهرست جدول ها
2-1. عوامل شكست و يا عوامل بروز حادثه 48
2-2. تعیین زاويه مناسب براي انواع حالات خاك 58
2-3. اقدامات ايمني در ورود به فضاهاي بسته 72
3-1 – اسامی خبرگان شرکت کننده در مصاحبه 91
3-2- گروه‌بندی شاخص‌ها، پس از طبقه‌بندی آنها 93
3-3- حوزه‌های شناسایی شده مربوط به گروه شاخص‌های مرتبط با سیستم‌ مدیریت HSE 97
3-4- حوزه‌های شناسایی شده مربوط به گروه شاخص‌های مرتبط با ایمنی 97
3-5- حوزه‌های شناسایی شده مربوط به گروه شاخص‌های بهداشتی 98
3-6- حوزه‌های شناسایی شده مربوط به گروه شاخص‌های زیست محیطی 98
3-7- حوزه‌های شناسایی شده مربوط به گروه شاخص‌های مرتبط با منظر شهری 99
3-8 – نتایج حاصل از اعتبارسنجی معیارهای اصلی 99
3-9 – نتایج حاصل از اعتبارسنجی زیر معیارهای سیستم مدیریت HSE 100
3-10 – نتایج حاصل از اعتبارسنجی زیر معیارهای ملاحظات ایمنی 100
3-11 – نتایج حاصل از اعتبارسنجی زیر معیارهای ملاحظات بهداشتی 101
3-12 – نتایج حاصل از اعتبارسنجی زیر معیارهای ملاحظات زیست محیطی 101
3-13 – نتایج حاصل از اعتبارسنجی زیر معیارهای ملاحظات منظر شهری 101
4-1- نتایج ارزیابی پیمانکاران مربوط به گروه شاخص‌های مرتبط با سیستم‌ مدیریت HSE با درنظر گرفتن اوزان 107
4-2- نتایج ارزیابی پیمانکاران مربوط به گروه شاخص‌های مرتبط با ایمنی درنظر گرفتن اوزان 108
4-3- نتایج ارزیابی پیمانکاران مربوط به گروه شاخص‌های مرتبط با موضوعات بهداشتی درنظر گرفتن اوزان 108

فهرست جدول ها
4-4- نتایج ارزیابی پیمانکاران مربوط به گروه شاخص‌های مرتبط با موضوعات زیست محیطی درنظر گرفتن اوزان 109
4-5- نتایج ارزیابی پیمانکاران مربوط به گروه شاخص‌های مرتبط با موضوعات منظر شهری درنظر گرفتن اوزان 109
4-6- نتایج محاسبه شده برای هر یک از گروه‌های اصلی که مورد ارزیابی 110
4-7- امتیاز موزون محاسبه شده برای هر یک از معیارهای اصلی 110
4-8- رتبه‌بندی پروژه‌ها بر اساس ارزیابی انجام شده 111
4-9 آمارهای موجود برای هر یک از سه پروژه 111

فهرست شكل‌ها
2-1- مدل اجرایی HSE-MS 20
2-2- گام‌هاي ضروری مديريت خطرات 29
2-3. نحوه شيب‌دارسازي 58
2-4 . جعبه‌هاي ترانشه 59
2-5 . پله‌بندي 60
2-6- تهويه تونل و محیط‌های سربسته 70
2-7. نحوه مهار تأسیسات برقي 71
2-8. نمونه‌اي از آلودگي زيست‌محيطي در پروژه‌هاي شهري 74
3-1 – مدل تحلیل سلسله مراتبی انتخاب پیمانکار برتر در حوزه HSE 102