علل ایجاد اسکان غیر رسمی در ایران و جهان و نحوه ساماندهی آنها

رشد شتابان جمعیت و تحولات ساختاری در نظام اقتصادی روستایی ایران در بعد از سالهای 1345 پدید آمد، سبب شد تا شهرها بویژه شهرهای بزرگ به عنوان مقصد مهاجرت های مناطق روستایی کشور، جاذب مهاجرت های وسیع و گسترده ای گردند.

در این میان، بیشتر مهاجران که توانایی مالی و اقتصادی استقرار و سکونت در محدوده رسمی شهر و پرداخت هزینه مسکن و اقامت در محدوده قانونی شهرها را نداشتند، برای تامین سر پناه خود بویژه در شهرهای بزرگ به حاشیه شهرها روی آوردند. هر چند که شدت و حجم این مسأله در استان های کشور و شهرهای آنها بسته به شرایط اقتصادی و تمرکز صنایع متفاوت است. آنچه مسلم است پدیده اسکان غیررسمی یکی از مهمترین مشکلات شهرهای بزرگ از جمله تهران، مشهد، تبریز، اصفهان، کرمانشاه، اهواز، بندرعباس، زاهدان، رشت است، برآورد می شود یک هفتم جمعیت این شهرها در سکونتگاه های غیررسمی و نابسامانی ساکن باشند (پورآقایی، 1383 :46).

به طور کلی راه حل های متداولی در کشور نسبت به موضوع اسکان غیررسمی طی 4 دهه گذشته وجود داشته از سال 1340 که نقطه عطف شکل‌گیری این پدیده ی شهری می باشد که هیچکدام از این راه حل ها نگاه جامعی نسبت به این سکونتگاه ها و رفع این معضل شهری نگردید وتبعات منفی را نیز در برداشت.

در حال حاضر رویکرد و راه حل اصلی نسبت به حل اینگونه سکونتگاه ها که امروزه در دنیا تجربه شده، نگاه توانمند و ساماندهی این سکونتگاه ها می باشد که خوشبختانه در کشور نیز از سال 1381 با همکاری مشترک دولت جمهوری اسلامی ایران و بانک جهانی در پنج شهر زاهدان، بندرعباس، کرمانشاه، سنندج و تبریز بصورت پایلوت در حال انجام و تجارب ارزشمندی در ارتباط با شیوه مداخله در این سکونتگاه ها را سبب گردیده و قابل تعمیم به سایر شهرهای کشور می باشد.

در این رویکرد نقش بخش دولتی صرفا نقشی تسهیل کننده و هماهنگ کننده و نه صرفا تامین کننده می باشد. بعبارتی با توجه به تمهیدات قانونی و نقش دولت، با ایجاد انگیزه هایی که توسط منابع دولتی امکان پذیر می باشد از یک سو و استفاده از منابع درونی این اجتماعات، ظرفیت های بالقوه (موجود) و سرمایه های اجتماعی از سویی دیگر می توان برنامه-ای جامع و یکپارچه مدیریت شهری جهت توانمندسازی و ساماندهی این محدوده ها تدوین و اجرایی نمود.

فهرست مطالب
مقدمه
2-1: مفاهیم و واژگان تحقیق 19
2-1-1: ساماندهي 19
2-1-2: مسكن 19
2-1-3: سكونتگاه غيررسمي 19
2-1-4: اسکان غیر رسمی 20
2-1-5: حاشیه نشینی 21
2-2: شهرنشینی و اسکان غیررسمی در کشورهای شمالی 24
2-3: حاشیه نشینی در جهان 27
2-4: شهرنشینی و اسکان غیررسمی در کشورهای جنوب 27
2-5: شهرنشینی و اسکان غیررسمی در ایران 31
2-5-1: تاریخچه حاشیهنشینی در ایران 35
2-6: اصول نظري تبيين پديدهي حاشيهنشيني 37
2-6-1: سطح كلان 38
2-6-2: سطح مياني 39
2-6-3: سطح خرد 40
2-7: علل بروز حاشیهنشینی 43
2-7-1: بحرانهای حاصل از حاشیهنشینی در کلان شهرها 43
2-8: اسکان غیررسمی در ایران 44
2-8-1: انواع سکونتگاههای غیررسمی در ایران 44
2-8-2: مهمترین و عمده ترین علل پیدایش و گسترش اسکان غیر رسمی در ایران 45
2-9: ویژگیهای سکونتگاههای غیررسمی 49
2-10: ساماندهی و ارتقاء بخشی سکونتگاههای غیررسمی 52
2-11: راهکارها و سیاستهای تکاملی ساماندهی اسکان غیر رسمی در ایران و جهان 58
2-11-1: سیاست نادیدهانگاری یا بی تفاوتی 58
2-11-2: تحول در نظام اقتصادی – اجتماعی و ساختار جامعه 59
2-11-3: سیاست تخریب و پراکنش 60
2-11-4: ساخت مسکن اجتماعی یا مسکن متعارف 61
2-11-5: ارائه زمین و خدمات 61
2-11-6: آزادسازی و تثبیت اقتصادی 62
2-11-7: سیاست توانمندسازی 63
2-11-8: ارتقای محیطی 65
2-12: راهحلهای متداول در ایران نسبت به موضوع اسکان غیر رسمی 65
2-13: مشکلات برنامهریزي سکونتگاههاي غیررسمی در ایران 67
2-13-1: مشکلات نظام تصمیمگیري 67
2-13-2: عدم وجود دیدگاه فضایی در برخورد با این نواحی 67
2-14: مولفه های اجتماعی،اقتصادی،کالبدی ومدیریتی اسکان غیررسمی 68
2-15: عوامل تاثیر گذار در تشدید اسکان غیر رسمی 69
2-15-1:طرحهای شهری 69
2-15-2 قوانین زمین شهری 69
2-15-3: شهرهای جدید 70
2-16: برنامه توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاههای غیررسمی 71
2-17: نقش و اهداف ستاد ملی توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاههای غیر رسمی 72
2-17-1: عمدهترین دستاوردهای ملی 74
2-17-2: مشکلات فرارو 75
2-17-3: امکانات و فرصتهای پیشرو 76
2-18: ضرورت ظرفیتسازی برای ارتقای توانمندی اجتماع محلی و ارتقاءبخشی سکونتگاههای غیررسمی 77
2-18-1: مفهوم ظرفیتسازی 78
2-19: بررسي تاثير سكونتگاههاي غير رسمي بر امنيت اجتماعي 82
2-20: پیامدهاي سکونتگاههاي غیررسمی بر اقتصاد شهر (تشدید نابرابريهاي موجود) 83
2-21: اسکان غیررسمی و مدیریت شهری 83
2-22: راهکارهای ساماندهی فضای شهری 85
2-23: مهاجرت و اسكان غيررسمي 92
2-24: رابطه بين مهاجرت، بيكاري و اسكان غيررسمي 93
2-25: تجمیع زمین 95
2-26: فرآیند تجمیع زمین 97
2-27: تجمیع زمین در ایران 99
2-27-1: تجمیع در مقیاس خرد (چند پلاک) 99
2-27-2: تجمیع متوسط (تجمیع چند بخش از بلوک و یا دو بلوک) 100
2-27-3: تجمیع کلان (در مقیاس بیش از دو سه بلوک) 100
2-28: تجمیع زمین و بافتهای فرسوده شهری 103
2-29: جمعبندی از روش تجمیع زمین 104
2-30: طرحهاي تجميع 106
2-31: پيشينه و سابقه كابرد روش سازماندهي مجدد زمين در كشور ژاپن 108
2-32: مهمترين مزاياي كاربرد روش سازماندهي مجدد زمين 112
2-33: فوايد طرح سازماندهي مجدد زمين براي هر دو گروه مالكان و دولت 115
2-34: انتقادهاي بيان شده در مورد طرح سازماندهي مجدد زمين 117
2-35: مزایاي روش یکپارچهسازي (سازماندهی مجدد زمین) 118
2-36: روش تنظیم مجدد زمین در قالب یک مشارکت دو طرفه بین دولت و مردم 121
2-37: معرفي یک پروژه تعديل و تنظيم دوباره قطعات زمين 122
2-37-1: اصول پروژه 129
2-37-2: مشاركت شهروندان 133
2-37-3: سازماندهي و مديريت 134
2-37-4: مزاياي این پروژه 134
2-37-5: شروط لازم جهت اجراي پروژه تنظيم دوباره قطعات زمين 136
2-37-6: فرآيند انجام پروژه 139
2-38: نتيجه گيري 143

فهرست جداول
جدول ‏2 1: تحولات جمعیت شهری و روستایی ایران طی دو دهه گذشته 25
جدول ‏2 2 :بررسی علل پیدایش، سطح علتیابی ، نگرش و نحوه برخورد دیدگاهها با اسکان غیررسمی 41
جدول ‏2 3 : نگاهی گذرا به چارچوبهای نظری مرتبط با مسکن شهری 42
جدول ‏2 4 : بررسی تحولات عملکردی دولتها در رابطه با کمبود مسکن و اسکان غیررسمی 61
جدول ‏2 5 :بررسی وضعیت برنامه ریزی بخش مسکن در برنامههای عمرانی قبل از انقلاب 62
جدول ‏2 6 : بررسی وضعیت برنامه ریزی بخش مسکن در برنامههای عمرانی بعد از انقلاب 63
جدول ‏2 7 : راهكارهاي ايجاد بستر مناسب در جهت انگيزش مشاركت ساكنان مناطق اسكان غيررسمي 65
جدول ‏2 8 : مزایا و معایب روشهاي مداخله در ایران 85
جدول ‏2 9 : ارزشيابي زمين و توزيع مجدد بر اساس ارزش مربوطه 94
جدول ‏2 10 : گزينه هاي مختلف براي دريافت زمين 94
فهرست اشکال
نمودار ‏2 1 : الگوي نظري جهت تبيين حاشيه نشيني و اسكان غيررسمي 31
نمودار ‏2 2 : موارد استفاده از روش تجمیع زمین در طرحهای شهرسازی 66

فهرست اشکال
تصویر ‏2 3 : فرآیند تجمیع زمین 68
تصویر ‏2 4 : نمونهای از طرحهای بازسازی بافتهای فرسوده ـ شهر مشهد. 70
تصویر ‏2 5 : تبديل بافت قديمي و ارگانيك به ساختار منظم و مبتني بر خطوط راه آهن از طريق اجراي طرحهاي بازتنظيم زمين در يكي از شهرهاي ژاپن 74
تصویر ‏2 6 : مكانيزم تكنيك بازتنظيم زمين 75
تصویر ‏2 7 : تعديل و تنظيم قطعات زمين با كاربرد طرح سازمان دهي مجدد زمين در ژاپن 78
تصویر ‏2 8 : ايده اصلي روش سازماندهي مجدد زمين، تغيير قطعه بندي زمين است 80
تصویر ‏2 9 : تعديل و تنظيم قطعات زمين بعد از اجراي طرح سازماندهي مجدد زمين به ترتيب در طرح راما چهار و طرح مانانگ كازيلا در شهر بانكوك 81
تصویر ‏2 10 : اصلاح قطعات زمين و افزايش تسهيلات عمومي از نكات مثبت اجراي طرح سازماندهي مجدد زمين است 82
تصویر ‏2 11 : اجراي طرح سازماندهي مجدد زمين، در اكثر موارد با افزايش تراكم همراه خواهد بود. 82
تصویر ‏2 12 : قطعه بندي پلاکهاي مسکونی قبل و بعد از یکپارچه سازي اراضی 83
تصویر ‏2 13 : مکانیزم احیاي زمین براساس سیاست تنظیم مجدد زمین 86
تصویر ‏2 14 : نمونه هايي از پروژه هاي تعديل و تنظيم دوباره قطعات زمين در بانكوك 88
تصویر ‏2 15 : نمونه اي از پروژه هاي تعديل و تنظيم دوباره قطعات زمين درتايوان 89
تصویر ‏2 16 : نمونه اي از پروژه هاي تعديل و تنظيم دوباره قطعات زمين در بانكوك 90
تصویر ‏2 17 : معرفي اجزاي پروژه تعديل و تنظيم دوباره قطعات زمين 91