مبانی نظری تکالیف عمومی ، روزه، جهاد، حج ، اسباب و ابزار ابتلاء

-  اسباب و ابزار ابتلاء 

خداوند در سنّت ابتلاء و امتحان ابزار و وسایلی را به کار می‌گیرد تا این سنّت الهی به اجراء درآید او انسان را با وسایلی گوناگون در مدرسه حیات به امتحان می‌کشاند، جمع امور و وسایلی که به نحوی با آدمی در ارتباط اند و در حیات و زندگی وی مؤثرند، از ابزار ابتلاء محسوب می‌گردند.

در یک تقسیم بندی کلی، می‌توان ابتلاء را به دو گونه تقسیم کرد: 1- دینی و شرعی 2- طبیعی و انسانی، و خود طبیعی و انسانی یا خیر و نیکی است و یا شر و بدی:

«وَ بلَوناهُم بِالحَسَناتِ وَ السَّیئاتِ...»

«وَ نَبلوَکُم بِالشَّر وَ الخَیرِ فِتنَةً...»

این تقسیم براساس ظاهر است یعنی آن‌چه که ظاهرا مردم آن را خوب و بد می‌دانند، مانند مال که مردم آن را نیک پنداشته و فقر را بد می‌انگارند، در حالی‌که اگر از این ابتلائات با سربلندی بیرون بیایند، در هر صورت حسنه است و اگر شکست بخورد شکستی بزرگ است.

در قرآن و سنّت از وسایل و ابزار مختلفی به منظور ابتلاء انسان نام برده شده که ما در این‌جا به اهمّ آن‌ها اشاره خواهیم کرد:

- دینی و شرعی 

به عنوان نمونه به بعضی از تکالیف شرعی که ابزار آزمایش الهی هستند اشاره می‌شود:

- تکالیف عمومی 

یکسری از تکالیف شرعی برای همه و در همه زمان‌ها و مکان‌ها است و اعتقاد و عمل به آن‌ها در همه زمان‌ها و مکان‌ها لازم است.

-نماز

مهم‌ترین وسیله‌ای که باعث نزدیکی انسان به خدا می‌شود و باعث تکامل روح و تزکیه نفس می‌شود نماز است.. «إِنَّ الصَّلَوهَ تَنهَی عَنِ الفَحشَاءِ وَ المُنکَر»، یقیناً نماز از کارهای زشت و ناپسند باز می‌دارد. «وَاستَعِینُوا بِالصَّبرِ وَ الصَّلوَهِ وَ إِنَّهَا لَکَبِیرَهٌ إِلَّا عَلَی الخاشِعِین»، از صبر و نماز یاری بخواهید و یقیناً این کار جز بر فروتنان، گران و دشوار است.

-  روزه

حضرت علی (علیه السلام) می‌فرمایند: «فَرَضَ اللهُ تَعَالَی الصِّیَامَ ابتِلَاءً لِإِخلَاصِ الخَلقِ». حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) نیز فرمودند:«الصیامَ تثبیتاً للاخلاص؛ خداوند روزه را سبب استحکام اخلاص قرار داد» همچنین رسول خدا (صلى الله علیه و آله) فرمود: «طوبى لمن ظما او جاع لله اولئك الذین یشبعون یوم القیامة»؛ خوشا بحال كسانى كه براى خدا گرسنه و تشنه شده‏اند اینان در روز قیامت سیر مى‏شوند.

-  جهاد

خداوند در سوره مبارکه «محمد» بعد از آن که دستور به قتال و جنگ با کفار و مشرکین می‌دهد، می‌فرماید که جنگ و جهاد وسیله‌ای برای امتحان شماست تا مؤمنین واقعی از دیگران ممتاز گردند. «وَ لکِن لِّیَبلُوَا بَعضَکُم بِبَعضٍ وَ الَّذِینَ قُتِلُوا فیِ سَبِیلِ اللهِ فَلَن یُضِلَّ أعمَالَهُم»، ولیکن (با این جنگ کفر وایمان) می‌خواهد شما را به یک دیگر امتحان کند و آنان که در راه خدا کشته شوند خدا هرگز اعمالشان را تباه و ضایع نمی‌گرداند. مرحوم طبرسی در تفسیر این آیه می‌نویسند:«ای لیمتحن بعضکم ببعض فیظهر المطیع من العاصی و المعنی أنه لو کان الغرض زوال الکفر فقط لأهلک الله سبحانه الکفار بما یشاء من أنواع الهلاک و لکن أراد مع ذلک أن یستحقوا الثواب و ذلک لا یحصل إلا بالتعبد و تحمل المشاق»، یعنی دستور به جنگ و جهاد برای این است که شما را به یکدیگر بیازماید و مطیع و عاصی مشخص گردد.

بنابراین خداوند مؤمنین را بدون این که در میدان جنگ حاضر شوند و با کفار رو به رو گردند و از جان گذشتگی و فداکاری کنند ثواب و پاداش عطاء نمی‌کند، همان طور که در سوره آل عمران می‌فرماید: «مَّا کاَنَ اللهُ لِیَذَرَ المُؤمِنِینَ عَلَی مَا أنتُم عَلَیهِ حَتیَ یَمِیزَ الخبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ»، خدا بر آن نیست که مؤمنان را بر این [وضعی] که شما بر آن قرار دارید [که منافق از مؤمن، و خوب از بد مشخص و معلوم نیست] واگذارد، [بر آن است] تا پلید را از پاک [به سبب آزمایش‌های مختلف] جدا سازد.

- حج

زیارت کعبه‌ای که در سرزمین خشک و سوزان قرار دارد و نیز اعمال خاصی دارد که با این موقعیت جغرافیایی، طاقت فرساست. بنابراین انجام این فریضه الهی در آن مکان و با آن وظائف خاص، امتحان خداوند است تا درجه اخلاص مردم معلوم شود و البته در برابر این امتحان بزرگ، اجر و ثوابی عظیم است. چنان که امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمودند: «کُلَّمَا کَانَتِ البَلوَی وَ الِاختِبَارُ أعظَمَ کَانَتِ المَثُوبَهُ وَ الجَزَاءُ أجزَل»، یعنی هرچه امتحان و آزمایش سخت تر باشد ثواب و پاداش بیشتر است.