اقدام پژوهی چگونه توانستیم در کلاس درس در عصر اطلاعات و ارتباطات با جهاني شدن آموزش شيمي همگام شویم؟

چكيده

درس شيمي از دروسي است كه درك مفاهيم آن از ديد دبيران و دانش آموزان دشوار است و معمولاً نگرش مثبت نسبت به آن وجود ندارد. درس شيمي به دليل ويژگي آزمايشگاهي و كاربردي بودن، قابليت بالايي براي ارائه مفاهيم، باشبيه سازي و پويانمايي (انيميشن) رايانه اي دارد. در واقع بسياري از مفاهيم را كه نشان دادن آن ها حتي در آزمايشگاه دشوار يا غيرممكن است، مانند: حركت مولكول هاي گاز، حركت ذرات باردار درون يك محلول، ساختار مولكولي تركيبات، …. را مي توان با شبيه سازي رايانه اي به آساني قابل ارائه كرد. بنابراين بهره گيري از رايانه در كلاس درس موجب افزايش يادگيري و پيشرفت تحصيلي دانش آموزان مي شود. يكي از بارزترين تأثيرات بهره گيري از رايانه، تعامل فراگيران با يكديگر و با معلم است. در اين طرح اقدام پژوهي سعي بر اين بوده است كه در عصر اطلاعات و ارتباطات با جهاني شدن آموزش شيمي همگام شوم. بنابراين در پي روشي براي تلفيق فناوري هاي نو در امر تدريس بودم. به دليل حساسيت هاي خاص كتاب شيمي2، و وجود مطالب حجيم و سنگين در اين كتاب، تصميم گرفتم كه امسال اين روش را در كلاس دوم رياضي انجام دهم. لازم به ذكر است اين روش البته با كمي تفاوت سال قبل در كلاس اول انجام شد كه نتيجه خوبي داشت. در انجام اين طرح مشكلات بسياري سر راهم بود كه با ترفندهاي مختلف آن ها را از سر راه خود برداشتم و جو مناسبي را در كلاس به وجود آوردم. مشكل عمده اي كه داشتم اين بود كه روش هاي تدريس سنتي بخصوص در درس شيمي بيشتر از هر روش ديگري مورد قبول همگان بود، درنتيجه مي بايست روش سنتي را با فناوري هاي نو و از جمله IT و ICT ادغام مي كردم. با در نظر گرفتن شرايط حاكم بر مدرسه محتاطانه عمل نمودم. دانش آموزان را بدون آن كه متوجه شوند آهسته آهسته درگير فناوري هاي نو از جمله IT كردم. نتيجه كاملاً رضايتبخش بود. علاقمندي دانش آموزان به قدري زياد بود كه مجبور بودم بيشتر وقت و زمان خود را صرف مطالعه براي بهره وري مفيدتر از رايانه و اينترنت كنم. ضمناً زمان بيشتري را صرف بررسي تكاليف دانش آموزانم نمايم. به اين ترتيب توانستم با جهاني شدن آموزش شيمي همگام شوم و دانش آموزاني فعال، محقق، پويا و آشنا به فناوري نو تربيت كنم. نظر آن ها را نسبت به درس شيمي مثبت كنم و اطلاعات علمي آن ها را به روز كرده و افزايش دهم. مقدمه همه جوانب زندگی در دنیای معاصر یا آینده کم و بیش از فرایند جهانی شدن تأثیر می پذیردو لازمه ی گام برداشتن در مسیر فرآیند جهانی شدن، افزایش کارآمدی و کفایت نظام آموزشی و یادگیرندگان در برخورد با چالش و بحران جهانی شدن، انجام بازنگری هایی در مؤلفه های نظام آموزش و پرورش ضروری است. نکته ی مهم این است که دنبال کردن مسیری که ما را به ساختارهای استانداردتر، منسجم تر، متمرکزتر و قانونمندتر برساند ما را به بن بست می کشاند. یعنی مسیر آینده از این راه نمی گذرد و ما باید را همان را عوض کنیم.(مجیدی،1380). مجیدی(1380) خصوصیات گوناگونی را برای آموزش آینده که متناسب با جهانی شدن است بیان می کنند: اولین خصوصیت دوران آموزشی آینده آن است که با دیدگاه درخت گونه به علوم و دانش ها نگاه نمی نماید بلکه ساختاری گراف شکل را برای موضوعات و مباحث علمی تصور می نماید، که از هر زاویه ای به این گراف می توان نگاه کرد. در آینده دیگر هیچ رشته ای نمی تواند خود را متولی انحصاری یک موضوع علمی بداند. مرزهای بین شاخه های علمی شکسته می گردد و به جای شاخه های علوم، موضوعات علمی مستقلاً به عنوان محور تلقی می شوند. با وسعت یافتن موضوعات علمی و شاخه شاخه شدن ها و ممزوج شدن آنها در شاخه های بینابینی و پدید آمدن موضوعات جدید، معلوم نیست اصولاً یک فراگیر در طی دوران تحصیلی یا کار خود، اصلاً سروکاری با مباحث مطرح شده در همه قسمت های علوم پایه داشته باشد. آموزش موضوعات علمی به صورت عمومی، باید مبتنی بر اندیشه و استدلالی باشد تا نشان دهد که یادگیری موضوع مربوطه واقعاً ضرورت و کاربرد دارد. باید برای تعلیم هر موضوع علمی به هر فراگیر، استدلالی کاملاً روشن، شفاف و صریح وجود داشته باشد که کاربرد آن موضوع را در هدف نهایی فراگیر مشخص سازد. آموزش دوره ی آینده، علاوه بر قدرت تجزیه، به قدرت ترکیب و قدرت طراحی تکیه می نماید. در برخورد با دنیای وسیعی از موضوعات علمی مختلف، شخص باید قدرت آن را داشته باشد تا علاوه بر شناسائی خود موضوعات به صورت مستقل، رابطه بین موضوعات را نیز درک کند تا تجسمی صحیح از یک مسئله داشته باشد. عصر كنوني را به دليل افزايش اطلاعات علمي و فناوري هاي نوين كه همه اركان اجتماعي و زندگي روزمره را دگرگون كرده است، عصر اطلاعات و ارتباطات ناميده اند. انقلاب اطلاعاتي، پيشرفت روزافزون علم و موضوع جهاني شدن، عواملي هستند كه ضرورت پرداختن به موضوع مهم «نوآوري براي ايجاد تحول در آموزش» را دوچندان مي كنند. معلم به سبب سروكار داشتن با امر آموزش و تربيت فرزندان اين مرز و بوم بايد به طور مستمر، همگام و هماهنگ با تحولات كشور، روش ها و راهبردهاي آموزشي و تربيتي خود را تغيير دهد. با اين كه به طور كلي پايه و اساس تحولات تعليم و تربيت در جهان، از علم و فناوري نشأت مي گيرد، ولي در عمل ثابت شده است كه اغلب تحولات بزرگ در آموزش و پرورش، ريشه در تجربيات و تلاش علمي و عملي معلمان هوشمند و آينده نگر داشته اند. امروزه معلمان توانسته اند با به كارگيري علم و فناوري هاي جديد اطلاعاتي، روش هايي نو خلق كنند و كلاس درس را از محدوده چهارديواري خارج كنند و با ساير مراكز علمي و آموزشي جهان مرتبط سازند. يكي از اين دگرگوني هاي شگفت آور در كلاس درس اين است كه، امروزه كلاس هاي درس در فضايي قرار داده شده اند كه هر آن مي توانند با هر نقطه اي از جهان ارتباط برقرار كنند. از اين رو، ديگر نمي توان از روش هاي معمول آموزش انتظار معجزه داشت و به آن ها پاي بند بود. با توجه به تحولات عظيمي كه هر لحظه در كشور رخ مي دهند، آموزش و پرورش، به ويژه معلمان، بايد هماهنگ و همسو با تحولات كشور گام بردارند و در اين ميان، روش ها و رويكردها و نگرش هاي آموزشي خود را متناسب با تحولات كشور و پيشرفت هاي جهاني تعليم و تربيت نوسازي كنند. در حقيقت معلمان به جاي تقليد و تبعيت از برنامه ها و الگوهاي آموزشي بيگانگان، بايد تلاش كنند جهش خلاقانه اي در نهاد آموزش و پرورش به وجود آورند. در سال هاي اخير، برخي از كشورهاي مسلمان در حال توسعه، با استفاده از نوآوري هاي آموزشي نظير تلفيق رشته هاي درسي بهره گيري از علم و فناوري، توسعه پژوهش در آموزش، ايجاد مدارس هوشمند و مجازي، توسعه فناوري اطلاعات و ارتباطات در مدرسه ها و …… توانسته اند، بسياري از موانع را بردارند و از آموزش و پرورشي پيشرفته برخوردار شوند. نتيجه تجربيات اين كشورها نشان مي دهد كه در امر آموزش، تغيير نگرش معلمان، بسيار مؤثرتر از توسعه ابزارهاي جديد آموزشي است. به ديگر سخن، تحول در آموزش و پرورش بايد از معلم و كلاس درس شروع شود. هرگز دور از انتظار نيست كه فناوري اطلاعات و ارتباطات، تنها پس از دو دهه بعد از ظهور، به اين اندازه بر مبادله اطلاعات، آن هم به صورت online در عرصه ها و ابعاد گوناگون زندگي بشري تأثير بگذارد و هر روز، بيش تر و سريع تر از ديروز بر محدوديت هاي زماني و مكاني غلبه كند، مرزهاي جغرافيايي را در هم نوردد و جهان را در چنگال كاربران خود قرار دهد. در عين حال بتواند پا به ميدان تعليم و تربيت بگذارد و از جمله، آموزش شيمي را به گونه اي باور نكردني متأثر سازد. حجم بالاي اطلاعات علمي – آموزشي ارائه شده و قابل دسترس در هزارها پايگاه اينترنتي، بهره گيري از عكس و تصوير، نقاشي متحرك، فيلم و فايل هاي صوتي و ديگر رسانه ها آن هم در فضايي تعاملي، در كنار ارائه مقاله هاي علمي – پژوهشي فراواني كه در نشريات معتبر در زمينه استفاده بهينه از اين امكانات منتشر شده است، همچنين برگزاري همايش هاي ملي، منطقه اي و بين المللي حقيقي يا مجازي در زمينه استفاده از فناوري اطلاعات و ارتباطات در آموزش شيمي، گوياي آغاز پديده اي نو در آموزش اين شاخه مهم علم تجربي است. رويدادي كه پژوهشگران اين عرصه از آن با عنوان «جهاني شدن آموزش شيمي» ياد مي كنند. شايد مفهوم جهاني شدن در عرصه تجارت و رقابت همه كشورها در پيوستن به سازمان تجارت جهاني از يكسو و چالش هاي ناشي از جهاني شدن اقتصاد و تأثير نامطلوب آن بر شرايط كار و زندگي مردمان برخي كشورهاي عضو، جهاني شدن در هر زمينه اي را در افكار عمومي، اقدامي با تبعات نامطلوب و چه بسا مخرب جلوه دهد. اما مانند هرپديده نوظهور ديگري بايستي با مطالعه دقيق، نگاهي همه جانبه گرايانه و البته با احتياط، جنبه هاي مثبت و منفي جهاني شدن آموزش شيمي را بررسي كرده، و سپس در راستاي تحقق آن گام برداشت. اقدامي كه به دليل ارتباط تنگاتنگ با عرصه تعليم و تربيت مي تواند از حساسيت هاي ويژه اي نيز برخوردار باشد. دغدغه هايي كه سياستگزاران عرصه هاي ديگري همچون عرصه فرهنگي، اجتماعي و سياسي را نيز فرا گيرد. در حال حاضر، آموزش شيمي در كشور موضوعي ملّي تلقي مي شود كه پس از نيازسنجي هدف هاي آموزشي تعيين مي شوند و روش ها و رويكردهاي لازم براي تحقق آن ها در قالب راهنماي برنامه درسي تبلور مي يابد. سپس مواد آموزشي گوناگون از جمله كتاب درسي براساس برنامه درسي مصوب و اعتباربخشي شده طراحي و توليد شده، جهت به كارگيري در فرايند تدريس، راهي كلاس هاي درس در سراسر كشور مي شود. اما با كمي درنگ پرسش هاي بسياري به ذهن خطور مي كند؛ جهاني شدن آموزش شيمي به چه معناست؟ چگونه روي مي دهد؟ شرايط لازم براي وقوع آن چيست؟ چه نتايج مثبت و احتمالاً تبعات نامطلوبي براي نظام تعليم و تربيت ما در پي خواهد داشت؟ آيا هم اكنون اين فرايند آغاز شده است و ما درگير آن هستيم؟ يا هنوز در پله نخست آن ايستاده ايم؟ اگر بخواهيم با اين تحول همگام شويم، از كجا و چگونه بايد آغاز كرد؟ هزينه مورد نياز براي ايجاد اين هماهنگي چقدر است؟ و ….. كارشناسان مجرب آموزش شيمي در جهان بر اين باورند كه اينترنت نقشي كليدي در فرايند جهاني شدن آموزش شيمي ايفا كرده و مي كند و توليدات علمي – آموزشي معتبر ارائه شده در اين شبكه جهاني به همراه شرايط تعاملي استفاده از آن ها توانسته است بستر مناسبي را براي تحقق اين امر فراهم آورد. در عين حال همه آن ها زبان انگليسي را به عنوان زباني علمي و فراگير مي شناسند كه به كارگيري آن مورد قبول اكثر كشورهاست و در اين عرصه نيز قابليت هاي چشمگيري از خود نشان داده است. به اين دلايل مبادله اطلاعات با اين زبان مشترك را به منظور حركت در مسير جهاني شدن آموزش شيمي لازم دانسته، ضمن آن كه باور دارند جهاني شدن فرايندي دوسويه است و بايستي همه كشورها ضمن مصرف، در توليد اطلاعات قابل ارائه در شبكه جهاني وب مشاركتي فعال داشته باشند.

توصيف وضعيت موجود و تشخيص مسئله

اینجانب ……… ، دارای لیسانس شیمی ، ……. سال است كه به عنوان دبير شيمي در مدارس شهرستان ………. تدريس مي كنم. مدرسه تثبیتی من در سال تحصیلی 92-91 ، دبیرستان …. بود که مدرسه مورد پژوهش من در این تحقیق می باشد . تدريس علوم پايه از جمله شيمي از دشواري هاي خاص برخوردار است. يكي از مشكلات عمده در تدريس اين درس، تنوع مطالب و عنوان ها در آن است. چنان كه، در آن با مفاهيم، مسايل، موارد آزمايشگاهي و جنبه هاي كاربردي روبرو هستيم و به هم پيوستگي مطالب و عدم درك عميق موضوعي سبب ضعف در يادگيري مي شود. همچنين اگر دانش آموز در پيش نيازهاي درس خاصي مهارت كافي نداشته باشد، به دشواري مي تواند به يادگيري مباحث در سال هاي بعد ادامه دهد. كتاب هاي شيمي داراي مزايا و معايبي مي باشند كه بايد در حين تدريس به آن ها توجه كرد. ابتدا مزاياي اين كتاب ها را بيان مي كنم. مثلاً در اين كتاب ها به مشكلات روز دنيا پرداخته شده است و فاصله موضوعي ميان كتاب هاي درسي با كتاب هاي دانشگاهي بسيار كاهش يافته است. در ضمن از طرح مسايل پيچيده كاسته شده و به مفاهيم بنيادي بيش تر پرداخته شده كه بسيار مفيد است. در تأليف كتاب ها از منابع معتبر داخلي و خارجي استفاده شده است و از نظر تعداد شكل، نمودار و جدول هاي مناسب، كتاب ها مفيد و غني هستند. اين كتاب ها ظاهر نسبتاً خوبي دارند و حتي در حاشيه ها جاي كافي براي يادداشت مطالب لازم وجود دارد. بخش هاي «بيش تر بدانيد» كه در متن كتاب آمده است نيز نه تنها براي دانش آموزان، بلكه براي معلمان بسيار سودمند است. اما اين كتاب ها معايبي نيز دارند. مثلاً مطالب آورده شده در كتاب ها پيوستگي ندارند. حجم شيمي آلي كم شده است و اطلاعات ناقصي از آن ارائه شده است. ارتباط عرضي ميان كتاب هاي شيمي و فيزيك وجود ندارد. به طوري كه سطح كتاب شيمي پايين تر است. با كمرنگ شدن نقش آزمايشگاه، علم شيمي به خوبي آموخته نمي شود. در كتاب هاي شيمي، اشكالات چاپي بسياري ديده مي شود. كتاب شيمي(1)، كتاب خوبي است اما اختلاف فاز زيادي ميان مباحث درسي اين كتاب با كتاب هاي شيمي سال هاي بعد مشاهده مي شود. در كتاب هاي شيمي محتوا ارائه شده اما اين محتوا براي معلم تحليل نشده است. در اين كتاب ها مرجعي معرفي نشده است. به طوري كه در بعضي مواقع معلم به درستي مطلب شك مي كند و منبعي براي برطرف كردن شك خود در دسترس ندارد. كتاب هاي شيمي داراي كتاب معلم و CD آموزشي نمي باشند. مشكل ديگري كه معلم با آن مواجه است ارزشيابي مي باشد. كنكور سراسري و آزمون نهايي سبب شده است كه معلمان ندانند چگونه ارزشيابي را به عمل آورند. درس ها با يكديگر ارتباط عرضي چنداني ندارند. مثلاً دانش آموز هنوز در رياضي نمودار را نخوانده است ولي در شيمي بايد از آن استفاده كند. بزرگ ترين مشكلي كه كتاب هاي درسي دارند نبود يا كمبود مسئله هاي برگزيده در پايان فصل هاست. كارشناسان آموزشي از معلمان انتظار دارند كه تدريس با رويكرد فعال داشته باشند. اما آيا كتاب ها واقعاً رويكرد فعال دارند؟ امروزه در دنيا روي فناوري و بسته هاي آموزش كار مي كنند. اما آيا در كشور ما امكانات محلي به معلم اجازه تدريس با رويكرد فعال را مي دهد؟ بنا به دلايل متفاوت بعضي از شيوه ها را نمي توان پياده كرد. براي نمونه مقررات مدرسه اجازه نمي دهد كه به راحتي بتوان با دانش آموزان در سايت هاي شبكه اينترنت كار كنيم. ضمناً بايد به خواسته هاي خانواده ها از معلم نيز توجه كرد. همه آن ها انتظار دارند كه فرزندانشان در دانشگاه قبول شوند. با تمام اين تفاسير امسال نيز مانند سال هاي قبل تمايل داشتم كه كلاس شيمي براي دانش آموزان كلاسي با شور و نشاط و باانگيزه باشد. در صدد يافتن راهي بودم كه با توجه به انتظارات والدين و امكانات مدرسه از روش هاي نوين مناسب براي تدريس استفاده كنم، موضوع جهاني شدن آموزش شيمي را در نظر داشته باشم و موجب رشد خلاقيت دانش آموزان شوم. پس از 17 سال تدريس شيمي به اين نتيجه رسيدم كه اگر دانش آموز مستقيماً در امر ياددهي و يادگيري دخالت كند و با آن درگير شود نتيجه مطلوب تري به دست خواهد آمد. بايد توجه داشت آن چه كه در فرايند ياددهي و يادگيري نقش اساسي دارد، فعاليت و شركت مستمر و جدي فراگيران با حضور فعال آن ها در جريان يادگيري است. اگر علوم و نظريه هاي آموخته شده در حين آموزش، با عمل همراه شود، فرد آموزش ديده صاحب درك، فهم، تعقل و مهارت مي شود و به مسايل با ديد انتقادي مي نگرد، آن ها را تجزيه و تحليل و تركيب مجدد مي كند و به فردي منتقد و صاحب رأي تبديل مي شود. بايد توجه كرد كه يادگيري، با حفظ مطالب و نقل آن ها متفاوت است. يادگيري هنگامي صورت مي گيرد كه فراگير، خود تجربه كند و در نتيجه تجربه، تغييراتي در افكار، عادت ها، تمايلات و اعمال او ظاهر شود. هدف از آموزش علوم تجربي، پرورش مهارت علمي و مؤثر در دانش آموزان است. ضرورت استفاده از تدريس فعال بر همگان مشخص است. اما هيچ روشي به تنهايي براي آموزش دروس تجربي از جمله شيمي كافي نيست، بايد از تركيب روش هاي گوناگون براي آموزش اين دروس استفاده كرد. امسال دومين سال تجربه تدريس خود در شيمي2 را پشت سر گذاشتم. همانطور كه همه دبيران شيمي مي دانند تدريس شيمي2 نسبت به تدريس پايه هاي ديگر مشكلات خاص خود را دارد. سال گذشته كه اولين تجربه در تدريس شيمي2 را گذراندم با مشكلات بسياري مواجه شدم. بنابراين براي امسال برنامه ريزي هايي داشتم. تصميم گرفتم با جهاني شدن آموزش شيمي همگام شوم و با استفاده از نوآوري آموزشي، سهمي در ايجاد تحول در آموزش شيمي داشته باشم. يكي از نوآوري هاي آموزشي در جهت جهاني شدن آموزش شيمي استفاده ازفناوري IT وICT است. اما باشرايط موجود در مدارس چگونه مي توانستم، از اين فناوري استفاده كنم؟ بيش ترين چالش هايي كه با آن مواجه بودم چگونگي تلفيق فناوري در امر تدريس بود. من با پاره اي موانع احساسي مواجه بودم كه خلاصه آن عبارتند از:  موانع بزرگ روانشناختي در ارتباط با آزمايش كردن و به كارگيري IT و ICT؛  دشوار بودن تغيير باورهاي تربيتي و آموزشي زيربنايي؛  سختي تغيير ساختار «ريشه يافته در ذهن» در زمينه «هنر تدريس»؛  ترس در از دست دادن اختيارات و كنترل كلاس درس؛  عدم هماهنگي با ديگر معلمان و بخصوص معلمان شيمي ديگر؛  وجود مسايل و مشكلات موجود در مدرسه؛  ناديده گرفته شدن تلاش هاي من از طرف مسئولين مدرسه و اداره. اين عوامل، عوامل انساني بودند. به نظر مي رسيد كه IT و ICT تجربيات حرفه اي مرا تهديد مي كند. اما من سعي كردم كه با اعتماد به نفس كامل قدم در اين راه بگذارم. چرا كه عقيده دارم، معلمان فردا رويكردي نو براي كار خود و ديدگاهي جديد درباره معنا و مفهوم آموزش و يادگيري پيدا كنند. با وجود تمام مشكلات براي جهاني شدن آموزش شيمي خود را مهيا كردم. با اين ديدگاه كه با استفاده از فناوري IT مي توان يادگيري را پشتيباني و تسهيل كرد و محيطي مناسب براي هدايت آن فراهم ساخت و با اين تفكر كه IT و ICT به عنوان يك كاتاليزگر مي تواند شيوه هاي تفكر در مورد ياددهي – يادگيري را فعال كند و موجب تغيير در كلاس هاي درس شود، شروع به كار نمودم. اما مسئله اصلي من اين بود كه: "با چه تمهيداتي فناوري IT و ICT را در كلاس شيمي به كار برم و در جهاني شدن آموزش شيمي همگام شوم؟” براي اين منظور بايد محتاطانه عمل مي كردم. بنابراين براي رسيدن به هدف مرحله مرحله عمل كردم.