اقدام پژوهی چگونه توانستم دانش آموزانم را به استفاده آزمایشگاه شیمی علاقمند سازم؟

بیان مسئله

امروزه دانش آموزان این امکان را دارند که در زمینه های توصیفی و نظری شیمی به کتاب های فراوانی دسترسی پیدا کنند ولیکن اغلب آنها نمی توانند به درستی بین شیمی تئوری و شیمی عملی (آزمایشگاه) ارتباط لازم را ایجاد کنند. در صورتی که استفاده بهینه از معلومات نظری کسب شده در کلاس و توجیه پدیده ها فقط در آزمایشگاه قابل حصول است. بنابراین لزوم به کارگیری روش های درست و مناسب عملی به منظور درک هر مطلب نظری امری اجتناب ناپذیر است و با انجام آزمایش های گوناگون است که درک مفاهم شیمی آسانتر می گردد. اما جایگاه و نقش آزمایشگاه شیمی کجاست و شیوه های مناسب ارایه آن چگونه می باشد؟ در حال حاضر، آموزش شيمي در سطح آزمایشگاه و عملی در كشور موضوعي ملّي تلقي مي شود كه پس از نيازسنجي هدف هاي آموزشي تعيين مي شوند و روش ها و رويكردهاي لازم براي تحقق آن ها در قالب راهنماي برنامه درسي تبلور مي يابد. سپس مواد آموزشي گوناگون از جمله كتاب درسي براساس برنامه درسي مصوب و اعتباربخشي شده طراحي و توليد شده، جهت به كارگيري در فرايند تدريس، راهي كلاس هاي درس در سراسر كشور مي شود. اما با كمي درنگ پرسش هاي بسياري به ذهن خطور مي كند؛ جهاني شدن آموزش شيمي به چه معناست؟ چگونه روي مي دهد؟ شرايط لازم براي وقوع آن چيست؟ چه نتايج مثبت و احتمالاً تبعات نامطلوبي براي نظام تعليم و تربيت ما در پي خواهد داشت؟ آيا هم اكنون اين فرايند آغاز شده است و ما درگير آن هستيم؟ يا هنوز در پله نخست آن ايستاده ايم؟ اگر بخواهيم با اين تحول همگام شويم، از كجا و چگونه بايد آغاز كرد؟ هزينه مورد نياز براي ايجاد اين هماهنگي چقدر است؟ و ….. كارشناسان مجرب آموزش شيمي در جهان بر اين باورند كه اينترنت نقشي كليدي در فرايند جهاني شدن آموزش شيمي ايفا كرده و مي كند و توليدات علمي – آموزشي معتبر ارائه شده در اين شبكه جهاني به همراه شرايط تعاملي استفاده از آن ها توانسته است بستر مناسبي را براي تحقق اين امر فراهم آورد. به اين دلايل مبادله اطلاعات با اين زبان مشترك را به منظور حركت در مسير جهاني شدن آموزش شيمي لازم دانسته، ضمن آن كه باور دارند جهاني شدن فرايندي دوسويه است و بايستي همه كشورها ضمن مصرف، در توليد اطلاعات قابل ارائه در شبكه جهاني وب مشاركتي فعال داشته باشند.

توصيف وضعيت موجود

اینجانب …….. دبیر شیمی دبیرستان … دارای 22 سال سابقه در آموزش و پرورش می باشم. همانگونه که واقفیم تدريس علوم پايه از جمله شيمي و آزمایشگاه از دشواري هاي خاص برخوردار است. يكي از مشكلات عمده در تدريس اين درس، تنوع مطالب و عنوان ها در آن است. چنان كه، در آن با مفاهيم، مسايل، موارد آزمايشگاهي و جنبه هاي كاربردي روبرو هستيم و به هم پيوستگي مطالب و عدم درك عميق موضوعي سبب ضعف در يادگيري مي شود. همچنين اگر دانش آموز در پيش نيازهاي درس خاصي مهارت كافي نداشته باشد، به دشواري مي تواند به يادگيري مباحث در سال هاي بعد ادامه دهد. كتاب هاي شيمي و آزمایشگاه داراي مزايا و معايبي مي باشند كه بايد در حين تدريس به آن ها توجه كرد. ابتدا مزاياي اين كتاب ها را بيان مي كنم. مثلاً در اين كتاب ها به مشكلات روز دنيا پرداخته شده است و فاصله موضوعي ميان كتاب هاي درسي با كتاب هاي دانشگاهي بسيار كاهش يافته است. در ضمن از طرح مسايل پيچيده كاسته شده و به مفاهيم بنيادي بيش تر پرداخته شده كه بسيار مفيد است. در تأليف كتاب ها از منابع معتبر داخلي و خارجي استفاده شده است و از نظر تعداد شكل، نمودار و جدول هاي مناسب، كتاب ها مفيد و غني هستند. اين كتاب ها ظاهر نسبتاً خوبي دارند و حتي در حاشيه ها جاي كافي براي يادداشت مطالب لازم وجود دارد. بخش هاي «بيش تر بدانيد» كه در متن كتاب آمده است نيز نه تنها براي دانش آموزان، بلكه براي دبیران بسيار سودمند است. اما اين كتاب ها معايبي نيز دارند. مثلاً مطالب آورده شده در كتاب ها پيوستگي ندارند.. ارتباط عرضي ميان كتاب هاي شيمي و فيزيك وجود ندارد. به طوري كه سطح كتاب شيمي پايين تر است. با كمرنگ شدن نقش آزمايشگاه، علم شيمي به خوبي آموخته نمي شود. که این موضوع اصلی مورد بحث ماست.در كتاب هاي شيمي محتوا ارائه شده اما اين محتوا براي دبیر تحليل نشده است. در اين كتاب ها مرجعي معرفي نشده است. به طوري كه در بعضي مواقع دبیر به درستي مطلب شك مي كند و منبعي براي برطرف كردن شك خود در دسترس ندارد. كتاب هاي شيمي داراي كتاب دبیر و CD آموزشي نمي باشند. مشكل ديگري كه دبیر با آن مواجه است ارزشيابي مي باشد. كنكور سراسري و آزمون نهايي سبب شده است كه دبیران ندانند چگونه ارزشيابي را به عمل آورند. درس ها با يكديگر ارتباط عرضي چنداني ندارند. مثلاً دانش آموز هنوز در رياضي نمودار را نخوانده است ولي در شيمي بايد از آن استفاده كند. بزرگ ترين مشكلي كه كتاب هاي درسي دارند نبود يا كمبود مسئله هاي برگزيده در پايان فصل هاست. كارشناسان آموزشي از دبیران انتظار دارند كه تدريس با رويكرد فعال داشته باشند. اما آيا كتاب ها واقعاً رويكرد فعال دارند؟ امروزه در دنيا روي فناوري و بسته هاي آموزش كار مي كنند. اما آيا در كشور ما امكانات محلي به دبیر اجازه تدريس با رويكرد فعال را مي دهد؟ بنا به دلايل متفاوت بعضي از شيوه ها را نمي توان پياده كرد. براي نمونه مقررات مدرسه اجازه نمي دهد كه به راحتي بتوان با دانش آموزان در سايت هاي شبكه اينترنت كار كنيم. ضمناً بايد به خواسته هاي خانواده ها از دبیر نيز توجه كرد. همه آن ها انتظار دارند كه فرزندانشان در دانشگاه قبول شوند. امروزه اندیشه ی استفاد از وسایل کمک آموزشی، رسانه ها، رایانه ها، تجهیزات و وسایل آزمایشگاهی و … تقریباً جهانی شده است و بیشتر کشورهای جهان سرمایه گذاری های کلانی در این زمینه انجام داده اند. این گونه امور به امر تدریس کمک می نماید، انگیزه و آگاهی به وجود می آورد و بر سرعت فرآیند یاددهی و یادگیری می افزاید. در واقع اینها ابزار و وسایلی هستند که برای ارایه ی آموزش به فراگیران مورد استفاده قرار می گیرند. البته استفاده ی مناسب و به جا و ترکیب و تلفیقی از مواد آموزشی و وسایل آزمایشگاهی و سایر روش ها و اصول تدریس می توانند معلمان را در امر تدریس علومی مانند شیمی موفق تر کرده و بهتر یاری دهند. یادگیری علم شیمی تا حدی دشوار می باشد و این دشواری برای فراگیران مبتدی آشکارتر است. تمایل به ابتکار، خلاقیت و نوآوری یکی از ویژگی های منحصر به فرد انسان است و ارتباط تنگاتنگ علم شیمی و نوآوری موجب جذابیت این رشته ی علمی شده است. نوآوری در این رشته بیشتر در آزمایشگاه و با انجام آزمایش های گوناگون تحقق می یابد. کار آزمایشگاهی برای دست یابی به نتایج و رسیدن به هدف های گوناگون انجام می گردد. به مصداق ضرب المثلی که می گوید: شنیدم فراموش کردم، دیدم به خاطر آوردم و عمل کردم آموختم، بدون انجام آزمایش یادگیری به آسانی حاصل نمی گردد. دانش آموزان ضمن آزمایش پدیده هایی را مشاهده می کنند که به ناچار باید درباره ی آنها بیندیشند و چنانچه لازم است برای توجیه آنها به آزمایش های تازه ای دست بزنند. در پیروی از این شیوه است که استعدادها شکفته می گردد، بحث های نظری با عمق بیشتری انجام گرفته و نوآوری می گردد و در سطح های بالاتر به کشف قانون یا ارایه ی نظریه می انجامد. با تمام اين تفاسير امسال نيز مانند سال هاي قبل تمايل داشتم كه كلاس شيمي و آزمایشگاه براي دانش آموزان كلاسي با شور و نشاط و باانگيزه باشد. در صدد يافتن راهي بودم كه با توجه به انتظارات والدين و امكانات مدرسه از روش هاي نوين مناسب براي تدريس استفاده كنم، موضوع جهاني شدن آموزش شيمي را در نظر داشته باشم و موجب رشد خلاقيت دانش آموزان شوم. پس از …… سال تدريس شيمي به اين نتيجه رسيدم كه اگر دانش آموز مستقيماً در امر ياددهي و يادگيري دخالت كند و با آن درگير شود نتيجه مطلوب تري به دست خواهد آمد. بايد توجه داشت آن چه كه در فرايند ياددهي و يادگيري نقش اساسي دارد، فعاليت و شركت مستمر و جدي فراگيران با حضور فعال آن ها در جريان يادگيري است. اگر علوم و نظريه هاي آموخته شده در حين آموزش، با عمل همراه شود، فرد آموزش ديده صاحب درك، فهم، تعقل و مهارت مي شود و به مسايل با ديد انتقادي مي نگرد، آن ها را تجزيه و تحليل و تركيب مجدد مي كند و به فردي منتقد و صاحب رأي تبديل مي شود. بايد توجه كرد كه يادگيري، با حفظ مطالب و نقل آن ها متفاوت است. يادگيري هنگامي صورت مي گيرد كه فراگير، خود تجربه كند و در نتيجه تجربه، تغييراتي در افكار، عادت ها، تمايلات و اعمال او ظاهر شود. تصميم گرفتم با جهاني شدن آموزش شيمي همگام شوم و با استفاده از نوآوري آموزشي، سهمي در ايجاد تحول در آموزش شيمي داشته باشم. يكي از نوآوري هاي آموزشي در جهت جهاني شدن آموزش شيمي استفاده ازفناوري IT وICT است. اما باشرايط موجود در مدارس چگونه مي توانستم، از اين فناوري استفاده كنم؟ بيش ترين چالش هايي كه با آن مواجه بودم چگونگي تلفيق فناوري در امر تدريس بود. من با پاره اي موانع احساسي مواجه بودم كه خلاصه آن عبارتند از:  موانع بزرگ روانشناختي در ارتباط با آزمايش كردن و به كارگيري IT و ICT؛  دشوار بودن تغيير باورهاي تربيتي و آموزشي زيربنايي؛  سختي تغيير ساختار «ريشه يافته در ذهن» در زمينه «هنر تدريس»؛  ترس در از دست دادن اختيارات و كنترل كلاس درس؛  عدم هماهنگي با ديگر دبیران و بخصوص دبیران شيمي ديگر؛  وجود مسايل و مشكلات موجود در مدرسه؛  ناديده گرفته شدن تلاش هاي من از طرف مسئولين مدرسه و اداره. اين عوامل، عوامل انساني بودند. به نظر مي رسيد كه IT و ICT تجربيات حرفه اي مرا تهديد مي كند. اما من سعي كردم كه با اعتماد به نفس كامل قدم در اين راه بگذارم. چرا كه عقيده دارم، دبیران فردا رويكردي نو براي كار خود و ديدگاهي جديد درباره معنا و مفهوم آموزش و يادگيري پيدا كنند. با وجود تمام مشكلات براي جهاني شدن آموزش شيمي خود را مهيا كردم. با اين ديدگاه كه با استفاده از فناوري IT مي توان يادگيري را پشتيباني و تسهيل كرد و محيطي مناسب براي هدايت آن فراهم ساخت و با اين تفكر كه IT و ICT به عنوان يك كاتاليزگر مي تواند شيوه هاي تفكر در مورد ياددهي – يادگيري را فعال كند و موجب تغيير در كلاس هاي درس شود، شروع به كار نمودم. اما مسئله اصلي من اين بود كه: "با چه تمهيداتي فناوري IT و ICT را در كلاس شيمي به كار برم و در جهاني شدن آموزش شيمي همگام شوم؟” براي اين منظور بايد محتاطانه عمل مي كردم. بنابراين براي رسيدن به هدف مرحله مرحله عمل كردم.