گزارش تخصصی معلمان علاقه مند کردن دانش آموزان به حفظ جزء سی قرآن بوسیله ابتکارات و پیشنهادات حرفه ای

مقدمه کوتاه

قرآن، پيام روشن الهي است که همه انسان ها را به راستي و رستگاري دعوت مي کند. از صدر اسلام تا کنون، آموزش اين پيام جاودانه الهي، از مهم ترين اهداف تعليم و تربيت در ميان مسلمانان بوده است. در کشور ما نيز، به اقتضاي جايگاه دين اسلام در فرهنگ مردم ايران و جايگاه ويژه قرآن در اعتقادات ديني، بايد آموزش قرآن مورد توجه همگان باشد تا شرايط مساعد براي تحقق اهداف اين آموزش فراهم آيد. از اين رو، درس قرآن در ميان درس هاي گوناگون دوره هاي تحصيلي، از اهميت ويژه اي برخوردار است. نگاهي اجمالي به دستاورد آموزش قرآن در کشور ما نشان مي دهد که اين دستاورد، نه با اهميت و جايگاه ويژه قرآن در اسلام تناسب دارد و نه با ميزان علاقه و اهميتي که تمام آحاد مردم براي قرآن کريم قايل هستند. از اين رو به دنبال توصيه ها و تأکيدات مکررمقام معظم رهبري در اعتلاي آموزش قرآن در آموزش و پرورش، تلاش هاي نسبتاً همه جانبه اي در فراهم آوردن زمينه هاي لازم براي اعتلا و تقويت آموزش قرآن آغاز شد. بديهي است اهداف آموزش قرآن اولين و مهم ترين امري بود که بايد مورد بازنگري و ملاحظه کارشناسانه قرار مي گرفت تا بر اساس آن ساير اجزا و ارکان يک برنامه آموزشي مانند: اصول حاکم برآموزش قرآن، سازماندهي منطقي محتوا، روش هاي مناسب آموزش، تربيت معلم و ارتقاي توانايي معلمان قرآن، نظام و شيوه هاي ارزش يابي، و ويژگي ها و توليد مواد آموزشي و کمک آموزشي، تعيين و تدوين شود.از مجموعه اين امور در ادبيات برنامه ريزي درسي، به راهنماي برنامه درسي تعبير مي شود که متأسفانه درس قرآن تا پيش از چند سال اخير، فاقد راهنماي برنامه درسي مصوب يا حتي مدوني بوده است. ارائه و بررسي راهنماي برنامه درسي قرآن، مقام و مجال ديگري مي طلبد که اميد است، در آينده به شيوه اي مناسب به آن پرداخته شود تا فرصت نقد و بررسي آن براي همه دست اندر کاران و علاقه مندان به آموزش قرآن در سراسر کشور فراهم آيد. از آنجا که حفظ قرآن می تواند تاثیر بسیار خوبی بر روی ذهن و افکار دانش آموزان بگذارد در طرح فوق الذکر تصمیم گرفتم به ارائه راهکار های عملی و قابل اجرا بوسیله ابتکارات فردی و پیشنهادات حرفه ای در حفظ جزء 30 قرآن بپردازم و این مهم را در کلاس .… .. به مرحله اجرا درآورم.

بیان وضعیت موجود

اینجانب …. دبیر …… آموزشگاه …… مدت .. سال است که در آموزش و پرورش مشغول خدمت می باشم. و همواره در طول این مدت سعی نموده ام تعالیم الهی را به صورت کاملا شیوایی به دانش آموزانم بیاموزم. در سال تحصیلی اخیر در یکی از کلاس هایم به نام کلاس …تصمیم گرفتم دانش آموزانم را به حفظ سی قرآن کریم ترغیب نمایم بنا بر این به گرد آوری اطلاعات در این باره پرداختم.

شناسایی مسأله

همانگونه که همگی واقفیم هدف هاي کلي آموزش قرآن در دوره ء متوسطه به شرح زير است:توانايي قرائت روان و فصيح تمام آيات قرآن کريم؛توانايي قرائت آيات کتاب درسي به صورت ترتيل و با رعايت احکام مهم تجويد؛حفظ برخي از آيات و سوره هاي قرآن کريم؛تقويت توانايي درک معناي عبارات و آيات قرآن کريم؛آشنايي با برخي از مباحث ضروري علوم قرآني؛آشنايي با تفسير برخي از آيات قرآن کريم؛آشنايي با شيوه تحقيق موضوعي در قرآن کريم؛تقويت انس و علاقه به قرائت مستمر و فهم قرآن کريم و تدبر در آيات آن؛توانايي بهره گيري از قرآن کريم براي تقويت مباني اعتقادي و اخلاقي در زندگي فردي و اجتماعي؛تقويت استعداد هاي خاص در زمينه هاي گوناگون آموزش قرآن کريم.بنا بر این آموزش قرآن و همچنین آشنایی با مفاهیم اساسی در قرآن و از همه مهمتر حفظ این میراث گرانقدر بسیار اهمیت دارد. اینجانب … دبیر دین و زندگی آموزشگاه …. … تصمیم گرفتم به کمک راهکار های جذاب دانش آموزانم را به حفظ جزء سی قرآن کریم ترغیب نمایم.

جمع آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات

1.بیش تر دانش‌آموزان در ساعات دین و زندگی ، یا با هم صحبت می کردند و یا بی مورد برای بیرون رفتن از کلاس اجازه می گرفتند.2.برخی از دانش‌آموزان در ساعات دین و زندگی ، غیبت های بی مورد ویا غیر موجه داشتند. 3.تمایل چندانی به گوش دادن عبارت ها ، پیام ها و مفاهیم ساده قرآنی از خود نشان نمی دادند. 4.به خواندن و حفظ سوره های کوتاه قرآن علاقه ای نشان نمی دادند. 5.با انجام وضو و هم چنین اصول و آداب احترام به قرآن نا آشنا بودند. 6.با عناوین کتاب های داستان قرآنی نا آشنا بودند. 7.کاملاً با گنجینه ی احادیث و پیام های قرآنی ناآشنا بودند. 10. از حفظ کردن سوره های قرآن حتی کوچک ترس و واهمه داشتند و اعتماد به نفسشان در این زمینه پایین بود. 11. برخی از اولیای دانش‌آموزان ، از عدم علاقه نشان دادن فرزندشان به حفظ قرآن و فعالیت های مربوط به آن ، اظهار نارضایتی می کردند. در اوایل سال تحصیلی یاد شده ، پس از مشاهده ی نامحسوس رفتار دانش‌آموزان کلاس و طرح پرسش‌های گوناگون از آنان (گفتگوی صمیمی و پرسش نامه نظر سنجی) و هم چنین تبادل نظر با اولیای مربوطه ، متوجّه شدم که از مجموع دانش‌آموزان کلاس ، 3 نفر علاقه مند به حفظ سوره‌های کوتاه قرآن ، 1 نفر علاقه مند به درک معانی سوره‌ها ، 2 نفر علاقه مند به قرائت قرآن ، 10 نفر علاقه مند به داستان‌های قرآنی ، 2 نفر علاقه مند به گوش دادن نوار قرآن و بقیه نیز غیرعلاقه‌مند به فعالیت های قرآنی بودند. به منظور دست یابی به راه حل های مسأله ، به جمع آوری داده ها و اطلاعات با استفاده از روش‌های علمی پرداختم که توضیح آن بدین شرح می باشد : الف. مشاهده ( Observation ) یکی از مؤثرترین و کاربردی‌ترین روش‌های جمع آوری اطّلاعات از کلاس درس است.( ساکی ، 1383 : 206) به عبارت دیگر ، مشاهده عملی است که پژوهشگر در آن برای کشف علل بعضی از امور ، از قوّه ی دید خود استفاده می نماید.( سیف اللهی ،1384 :121) از این رو ، به لحاظ حضور در کلاس و ارتباط مستقیم با دانش‌آموزان و محیط پیرامون آن‌ها ، برخی از اطّلاعات خود را از طریق مشاهده به دست آوردم. به این صورت که گاهی از صفحه ی سفیدی ، برای مشاهده استفاده کرده و نکات کلیدی را یادداشت می نمودم.گاهی هم از فرم مشاهده استفاده می کردم. ملاک‌های این فرم از قبل با توجه به اهداف مورد نظر تنظیم گردیده بود و هنگام مشاهده ی نا محسوس رفتار دانش‌آموزان ، موارد مورد نظر را نشانه گذاری می کردم .نمونه موارد مورد نظردر فرم مشاهده : 1. در زنگ قرآن با نشاط است. 2. در همخوانی سوره‌ها مشارکت دارد. ب. پرسش نامه پرسش نامه (Questionnaire) یکی از ابزار های رایج پژوهش و روش مستقیم برای کسب داده های تحقیق است. ( سرمد و همکاران ، 1385 :141) به همین منظور با توجه به نیاز و اهداف مورد نظر در این تحقیق، پرسش نامه را تدوین نمودم که پرسش نامه ی باز پاسخ بوده است که پاسخگویان می‌توانستند به صورت تشریحی به پرسش‌های ارایه شده پاسخ دهند ،که این پرسش نامه برای 20 نفر از همکاران محترم و تمامی اولیای گرامی تهیه شده بود ج. مصاحبه (Interview ) یکی از ابزارهای جمع آوری داده ها و اطلاعات است که امکان برقراری تماس مستقیم با مصاحبه شونده را فراهم می آورد و با کمک این ابزار می توان به ارزیابی عمیق تر درک ها ، نگرش ها ، علایق و آرزوهای مصاحبه شوندگان پرداخت.( سرمد و همکاران ، 1385: 149) از این رو، ضمن مصاحبه با 20 نفر از همکاران حاضر در آموزشگاه و هم چنین اغلب اولیای دانش‌آموزان و حتی تمامی فراگیران کلاس ، به جمع‌آوری داده ها و اطلاعات مورد نظر پرداختم و به منظور بهره مندی بیش تر از نظرات و جلوگیری از اتلاف وقت ، از ضبط صوت نیز استفاده گردید. سؤالات مطرح شده در مصاحبه عبارت بودند از: 1.به نظر شما با استفاده از چه روش هایی می توان ساعت فراگیری قرآن دانش‌آموزان را با نشاط نمود؟ 2.برای جذاب کردن آموزش قرآن دانش‌آموزان ، چه راهکارهایی را پیشنهاد می کنید؟ 3.به نظر شما با استفاده از چه روش هایی می توان دانش‌آموزان مدرسه را به درک مفاهیم قرآنی ، قرائت و حفظ سوره ها علاقه مند نمود؟ پس از مشاهده رفتار دانش‌آموزان در کلاس و مصاحبه با آنان و حتی اولیای مربوطه و هم چنین تبادل نظر با مدیر، معاونین دانش‌آموزان کلاس و بررسی مطالب پرسش نامه های جمع‌آوری شده و تجزیه و تحلیل و تفسیرآن ها ، عوامل مؤثر (factors Effective) در ایجاد مسأله ، شناسایی (Recognition)گردیدکه به شرح زیر می باشد: سخت بودن حفظ قرآن در نگاه اول ؛ • سنتی بودن روش حفظ قرآن به دانش‌آموزان در گذشته؛ • ؛ • عدم تشویق دانش‌آموزان حافظ قرآن در سالهای گذشته؛ • شرکت ندادن دانش‌آموزان در اجرای مراسم ها و مناسبت های دینی و مذهبی آموزشگاه ؛ • عدم توجه و بی اهمیتی اولیای دانش‌آموزان به درس قرآن. با توجه به شناسایی عوامل مؤثر در ایجاد مسأله ، در پی آن بودم تا با استفاده از روش های گوناگون ، ضمن برطرف کردن عوامل ایجاد کننده مسأله ، در جهت افزایش میزان علاقه مندی دانش‌آموزان یاد شده به حفظ قرآن و بخصوص جزء سی ام آن گام های بلند و مؤثری بردارم.

طرح/ابتکار به کار گرفته شده و ویژگی آن

آنان که با فن قرائت قرآن به روش تحقیق با تجوید و لحن زیبا آشنایی دارند، می‌توانند کل آیات نیم صفحه را چند بار با دقت و تعمق بر روی تک تک کلمات تلاوت کنند؛ زیرا این کار علاوه بر آنکه مانع حفظ کردن کلمات و حرکات به صورت غلط می‌شود، باعث آشنایی اجمالی با آیات مورد نظر نیز خواهد شد. از آنجا که حفظ کردن چیزی نیست، جز دقت و تأمل قابل توجه بر روی تک‌تک کلمات و حروف و استقرار آن‌ها در ذهن، پس برای حفظ هر آیه باید آن را چندین بار و هر بار با توجه تمام به هر حرف و کلمه موجود در آن تلاوت کرد. تعداد تکرار هر آیه نیز بستگی به قدرت حافظه فرد و نیز سخت یا آسان بودن آیه دارد. بعضی با سه بار خواندن یک آیه متوسط، آن را حفظ می‌کنند و بعضی نیاز به تکرار و تمرین بیشتر دارند. پس با چند بار خواندن آیه ـ به قصد حفظ کردن و همراه با توجه و تأمل کافی نه فقط خواندن معمولی ـ مقدار زیادی از کلمات آن در ذهن جای می‌گیرد، اما هنوز آیه مزبور کاملاً در ذهن جای نگرفته است. برای شروع حفظ قرآن نکاتی وجود دارد که مقدمات معنوی و اوّلیه به شمار می‌روند و توجه به آن‌ها از اهمیت زیادی برخوردار است. 1. نیت ارزش هر عمل صالحی را چگونگی نیت در آن عمل تعیین می‌کند: «إنما الأعمال بالنیات1» . ارزش و اهمیت داشتن نیتی خالص و پاک، کاملاً روشن است. البته نباید کار به وسواس بکشد و توجه به شبهات انسان را از حفظ آیات نورانی کلام وحی باز ندارد و همین که توجه داشته باشد، قرآن را جز برای تقرب به درگاه الهی حفظ نمی‌کند، کافی است. 2. انگیزه در حفظ قرآن انگیزه‌های مادی، ناتوان‌اند که انسان را به سرمنزل مقصود برسانند، اما انگیزه‌های معنوی می‌توانند به شخص نیرو و انرژی و روحیه‌ای خستگی‌ناپذیر دهند؛ انگیزه‌هایی چون: توجه به فضیلت حفظ و حافظ قران که در روایات بارها بیان شده است، لذت از انس و الفت همیشگی با کلام خدا و درک مقامات عالی اخروی. 3. عزم و اراده بسیج همه نیروها و توانایی‌ها در تحقق بخشیدن به امری را عزم گویند. داشتن عزمی راسخ و اراده‌ای محکم در رسیدن به مقصود در وادی حفظ قرآن ضروری است. 4. توکل و دعا موفقیت در هر امری منوط به لطف و تفضل الهی است. پس بعد از آنکه فرد عزم خود را جزم کرد، باید بر خداوند متعال توکل کند: فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ آل‌عمران/159. دعا نیز در کسب عنایات خداوندی بسیار مؤثر است. شایسته است هر روز قبل از شروع به امر مقدس حفظ قرآن، دعاهای مربوط به حفظ (که در جلد چهارم اصول کافی باب «الدعا فی حفظ القرآن» ذکر شده است)، خوانده شود. 5. تمرکز حواس در موقع حفظ قرآن، باید تمام همّ و غمّ حفظ آیات باشد، نه چیز دیگر، و به هیچ چیزی جز آیاتی که دارد حفظ می‌کند، نیندیشد. این امر ممکن است در ابتدا قدری سخت باشد، اما با تمرین و ممارست و دقت و توجه، به دست خواهد آمد. برخی عوامل ممکن است باعث پراکندگی حواس شود؛ مثل سرما، گرما، گرسنگی، تشنگی، خشم، خوشحالی مفرط، قرار و وعده‌ای که نزدیک است خلف وعده شود، منتظر بودن و … در این حالات شخص به خوبی نمی‌تواند بر روی یک موضوع (حفظ قرآن) تمرکز داشته باشد، خصوصاً بعد از فعالیت‌های سنگین ذهنی که ناشی از اشتغالات تحصیلی یا علمی است، نباید سریعاً به حفظ قرآن پرداخت، بلکه باید کمی استراحت کرد تا سلول‌های مغز برای بازیابی قدرت خود فرصت یابند. وضو یکی از عوامل تمرکز حواس است و باطن انسان را نورانی و دل و جان را آماده پذیرش نور قرآن می‌کند. رو به قبله نشستن در هنگام حفظ هم فضیلت دارد. همچنین نشستن در جهت معین، تمرکز ایجاد می‌کنددر محیط هم عواملی مثل سر و صدا، آلودگی هوا و … مانع تمرکز می‌شود و سالم بودن هوا و داشتن اکسیژن کافی، فعالیت بهتر ذهن و مغز را در پی دارد. خواب کافی هم نقش مؤثری در ایجاد تمرکز حواس دارد. هرچند نباید حفظ را منحصر به زمانی خاص کرد ـ یعنی انسان باید از تمام اوقات خود به صورت بهینه برای حفظ استفاده کند ـ با وجود این صبحگاهان به دلیل وجود اکسیژن بیشتر در هوا، استراحت مغز، آرام بودن محیط و نشاط صبحگاهی از بهترین زمان‌های حفظ است. اینکه گفتیم نباید فقط از یک زمان برای حفظ استفاده کرد، به معنای بی‌نظمی در زمان حفظ نیست؛ بلکه به عنوان مثال اگر شخصی بخواهد روزی 2 ساعت برای حفظ اختصاص دهد، باید آن را به 3 بخش 40 دقیقه‌ای با فاصله‌های مناسب در طول شبانه‌روز تقسیم کند؛ مثلاً 40 دقیقه اول صبح، 40 دقیقه نزدیک ظهر و 40 دقیقه عصر یا شب. حافظ کوشای قرآن باید سعی کند در هیچ شرایطی برنامه روزانه‌اش تعطیل نشود، اما اگر یک روز به هر علتی نتوانست در محیط یا ساعت مناسب به حفظ بپردازد، نباید کار حفظ را تعطیل کند و از آنچه در اختیار اوست، کمال استفاده را بنماید. 6. وضو داشتن وضو در تمامی اوقات مستحب است، خصوصاً در هنگام قرائت و حفظ قرآن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. وضو یکی از عوامل تمرکز حواس است و باطن انسان را نورانی و دل و جان را آماده پذیرش نور قرآن می‌کند. رو به قبله نشستن در هنگام حفظ هم فضیلت دارد. همچنین نشستن در جهت معین، تمرکز ایجاد می‌کند. 7. برنامه‌ریزی فرد باید با توجه به میزان توانایی و آمادگی و همچنین با در نظر داشتن مقدار وقتی که برای این کار در اختیار دارد، حد معینی از آیات را مشخص سازد و همه روزه آن‌ها را طبق برنامه زمانی مشخص حفظ می‌کند. البته باید توجه داشت که فرصت را انسان به وجود می‌آورد و نباید منتظر به وجود آمدن آن شد. دوست همراه برای حفظ همراه بودن حداقل 2 نفر با یکدیگر در حفظ قرآن باعث ایجاد ثبات و نظم در برنامه می‌شود و تضمین‌کننده استمرار و تداوم حفظ قرآن است. این 2 نفر می‌توانند در طول هفته با برنامه دقیق، آیاتی را که برای حفظ و مرور مشخص شده، برای یکدیگر بخوانند8. رسم‌الخط قرآن قرآنی با رسم‌الخط خوانا و چاپ مرغوب را تهیه کرده، دقت کنید که زمینه صفحات آن سفید نباشد؛ زیرا رنگ سفید بازتاب نور زیادتری را نسبت به سایر رنگ‌ها دارد و به مرور باعث خستگی زودرس چشم می‌شود. می‌توانید قرآنی را که تهیه می‌کنید در 2 اندازه باشد: یکی قرآنی کوچک که بتوانید آن را در بیرون از منزل با خود ببرید، و دیگری قرآنی با قطع وزیری که در منزل از آن استفاده کنید. البته حتماً باید نوع رسم‌الخط آن‌ها یکی باشد تا باعث اختلاط آیات و صفحات در ذهن نشود. 9. دوست همراه برای حفظ همراه بودن حداقل 2 نفر با یکدیگر در حفظ قرآن باعث ایجاد ثبات و نظم در برنامه می‌شود و تضمین‌کننده استمرار و تداوم حفظ قرآن است. این 2 نفر می‌توانند در طول هفته با برنامه دقیق، آیاتی را که برای حفظ و مرور مشخص شده، برای یکدیگر بخوانند. 10. جلسات حفظ قرآن استفاده از اشارات و راهنمایی استاد برای تسریع و تسهیل حفظ قرآن بسیار مناسب و پرفایده است. 11. آشنایی با روخوانی قرآن ابتدایی‌ترین شرط حفظ قرآن آشنایی با روخوانی و روانخوانی است. حفظ ناصحیح آیات، کند حفظ شدن و … از آسیب‌های عدم تسلط بر روانخوانی قرآن است. 12. شروع حفظ خوب است سوره‌های کوچک جزء 30 محور شروع حفظ قرآن قرار داده شود. می‌توان این سوره‌ها را به‌راحتی در نمازهای واجب و مستحب خواند و لذت حفظ آیات را چشید. همین طور حفظ بر اساس معانی را که باعث تسریع در حفظ می‌شود، می‌توان محور قرار داد و بدین منظور، از قصص قرآن حفظ را شروع کنید. البته پراکنده حفظ کردن مطلوب نیست و آنچه گفتیم، برای شروع حفظ بود و نهایتاً پس از کسب آمادگی، باید از ابتدای قرآن حفظ را ادامه داد. میزان موفقیت و تغییری که در وضعیت موجود حاصل می گردد ، بستگی به قدرت و توان اثربخشی (Effectiveness ) راه حل ها دارد و نتیجه بخشی راه حل ها نیز، بستگی به جوانب لازم برای تدارک یک برنامه منظم و صحیح در اجرای طرح دارد. و این امر، مرهون دقت ، درایت ، مهارت و هوشمندی اقدام پژوه می باشد.(سیف اللهی ، 1384 : 132) حال که انتخاب چند راه حل از میان روش های پیشنهادی گوناگون ، نیازمند دقت و درایت خاص می باشد. از این رو ، با دقتی خاص از میان راه حل های پیشنهادی ، برخی از آنان را انتخاب نمودم که عبارتند از : 1- ایجاد انگیزه در دانش آموزان بوسیله تشویق های پی در پی و دادن کادو و جایزه بعد حفظ هر سوره2- ایجاد تمرکز حواس و عدم پرش افکار بوسیله راهکار های آرامش بخش دانش آموز محور و ایجاد فضای آرام3- تشویق دانش آموزان به دائم الوضو بودن در زمان حفظ قرآن4- ایجاد برنامه ریزی مناسب برای دانش آموزان با توجه به میزان توانایی و آمادگی آنان 5- گروه بندی دانش آموزان به طوری که حداقل 2 نفر با یکدیگر در طول هفته با برنامه دقیق، آیاتی را که برای حفظ و مرور مشخص شده، بخوانند6- قرآنی با رسم‌الخط خوانا و چاپ مرغوب را تهیه کرده، نموده و نسخه های مختلفش را در اختیار دانش آموزان قرار دادم.7- جلسات حفظ قرآن را در ساعات مختلفی با کمک مدیر در آموزشگاه پربار ساختم.8- همین طور حفظ بر اساس معانی را محور قرار دادم و بدین منظور، از قصص قرآن حفظ را شروع کردم.